Lek. Iwona Witkiewicz, ordynator Oddziału Chorób Płuc i Gruźlicy Specjalistycznego Szpitala im. prof. A. Sokołowskiego w Szczecinie wskazuje, że dieta śródziemnomorska oraz wszystkie tzw. diety oszczędne nie dopuszczają do rozwoju chorób obturacyjnych układu oddechowego lub modyfikują ich przebieg, sprawiając, że jest on łagodniejszy. Z kolei tzw. dieta zachodnia, obfitująca w potrawy typu fast food, z dużą zawartością soli, konserwantów, tłuszczów utwardzonych, zaostrza przebieg tych schorzeń.

Pozapłucne objawy POChP

U pacjentów z POChP pojawiają się także pozapłucne objawy choroby, takie jak zaburzenia stanu odżywiania, co wiąże się z osłabieniem siły mięśniowej. Przyczynami tych zaburzeń w przebiegu POChP są:

• niedotlenienie tkanek,
• starzenie się (POChP dotyczy głównie starszej populacji),
• brak aktywności fizycznej, spowodowany zarówno dusznością, jak i starzeniem się,
• zwiększenie spoczynkowego tempa metabolizmu,
• przewlekłe procesy zapalne,
• niektóre leki (kortykosteroidy).

Ponadto w starszym wieku przeważa katabolizm nad anabolizmem, przez co łatwiej o wyniszczenie organizmu.

Niedożywienie białkowo-energetyczne u chorych na POChP

Ważnym problemem w przewlekłej obturacyjnej chorobie płuc jest niedożywienie pacjentów. Cierpi na nie 10-15 proc. chorych na łagodną lub umiarkowaną postać POChP oraz 50 proc. pacjentów w zaawansowanym stadium schorzenia. Niedożywienie w przebiegu tej choroby jest wynikiem braku równowagi między ograniczeniem spożywania pokarmów a zwiększonym zapotrzebowaniem organizmu na składniki odżywcze.

– Pacjenci z POChP ograniczają spożywanie pokarmów, ponieważ po posiłku nasilają się duszności — wypełniony żołądek podnosi przeponę i chory zaczyna kojarzyć jedzenie z dusznością. Sama duszność również utrudnia przyjmowanie posiłku. Poza tym osoby chore, które są samotne, mają problem z samodzielnym przygotowaniem posiłku — zwraca uwagę specjalistka chorób płuc. — Natomiast przewlekły stan zapalny i stała duszność, która prowadzi do intensywniejszej pracy mięśni oddechowych, powoduje zwiększony wydatek energetyczny.

U chorych na POChP największym zagrożeniem jest tzw. niedożywienie białkowo-energetyczne, gdy pacjent utrzymuje prawidłową masę ciała, a mimo to traci mięśnie szkieletowe, co zwiększa ryzyko śmierci.

– Utrata mięśni szkieletowych to również utrata masy mięśnia sercowego, a co za tym idzie — zmniejszenie pojemności wyrzutowej serca. Dodatkowo na duszność związaną z POChP nakłada się pogorszenie warunków wentylacji, utrudnionej przez zmniejszenie masy mięśni międzyżebrowych i przepony — wyjaśnia lek. Iwona Witkiewicz.

Ocena BMI i wyniszczenia pacjentów z POChP

U osób z POChP cierpiących na niedożywienie należy ocenić beztłuszczową masę ciała (ang. fat-free mass, FFM), a także BMI.

– Niskie BMI uznano za niezależny predykator zachorowalności i śmiertelności u tych pacjentów — podkreśla specjalistka.

Ważna jest także ocena wyniszczenia (określonego jako utrata >5 proc. masy ciała u osób z prawidłową masą ciała i >2 proc. przy niskim BMI). W badaniach¹ wykazano, że wskaźnik ten jeszcze bardziej koreluje z podwyższoną śmiertelnością niż BMI.

Ustalono, że pacjenci cierpiący na POChP, którzy wykazują nadwagę, mają większe szanse na przeżycie niż chorzy niedożywieni. Z badań prowadzonych przez szwedzkich naukowców² wynika natomiast, że u osób z POChP mających niedowagę istnieje 3-krotnie większe ryzyko zgonu niż u pacjentów z tą chorobą i wyższym BMI.

Dieta chorych na POChP: znaczenie zwiększonej podaży tłuszczów

Chorujący na POChP powinni kierować się 3 głównymi zasadami żywieniowymi:

• zwiększyć częstotliwość spożywania posiłków, a zmniejszyć masę pożywienia w porcji,
• wyeliminować z diety produkty wzdymające i napoje gazowane,
• stosować dietę niskowęglowodanową i wysokotłuszczową.

– Podstawę piramidy zdrowego żywienia stanowią: aktywność fizyczna, warzywa i owoce, a następnie produkty zbożowe. W przypadku osób z POChP odstępujemy od tego ostatniego wskazania, ponieważ tym pacjentom jest zalecana dieta niskowęglowodanowa. Polecamy, aby w ich diecie tylko 35 proc. energii pochodziło z węglowodanów, natomiast aż 45 proc. z tłuszczów — wyjaśnia lek. Iwona Witkiewicz.

Należy również wyliczyć dzienne zapotrzebowanie kaloryczne pacjenta, mnożąc współczynnik jego aktywności przez podstawową przemianę materii (PAL (1,5) x PPM = CPM). Następnie trzeba dodać przynajmniej 500 kalorii (najlepiej, aby pochodziły one z tłuszczów). Należy wyliczyć także odpowiednią porcję białka (1,5 x AMC).

Dlaczego w diecie osób z POChP tak duży nacisk kładzie się na tłuszcze? Jak wyjaśnia lek. Iwona Witkiewicz, wynika to ze współczynnika oddechowego (RQ), czyli stosunku liczby moli produkowanego dwutlenku węgla do zużywanego w trakcie spalania pokarmu tlenu. Jeśli całkowitemu utlenianiu ulega glukoza lub inny cukier, to RQ = 1. Podczas utleniania bardziej zredukowanych związków (np. kwasy tłuszczowe, białka) RQ <1. W przypadku wielu lipidów RQ wynosi 0,7, a białek 0,8.

– Im niższy RQ, tym pacjent bardziej zyskuje. Nie chcąc pozbawiać go tlenu i zakwaszać dwutlenkiem węgla, zalecamy mu dietę wysokotłuszczową — podkreśla specjalistka.

Wśród pacjentów z POChP więcej osób otyłych i z nadwagą

W ciągu ostatnich 14 lat częstość występowania otyłości u osób z POChP wzrosła o ok. 5 proc. i obecnie wynosi ok. 24,6 proc. U otyłych chorych następuje nasilenie objawów ze strony układu oddechowego oraz obniżenie jakości życia w porównaniu z pacjentami z tą chorobą o należnej masie ciała.

– U otyłych osób z POChP obserwuje się zmiany w funkcjonowaniu tkanki tłuszczowej, m.in. zredukowanie zdolności do magazynowania lipidów. Zmiany w kierunku regulacji stężenia hormonu leptyny, stymulującego apetyt, są prawdopodobnie spowodowane toczącym się stanem zapalnym w organizmie. Brakuje także aktywności fizycznej tych pacjentów — stwierdza lek. Iwona Witkiewicz.

Ekspertka zwraca też uwagę na „paradoks otyłości”. W badaniach przeprowadzonych przez zespół naukowców z Australii i Wielkiej Brytanii³ wykazano, że pacjenci z nadwagą (BMI = 25,0-29,9 kg/m²) lub otyłością (BMI >30 kg/m²) byli rzadziej hospitalizowani w przypadku zaostrzenia objawów POChP niż pacjenci z należną masą ciała lub z niedowagą.

Specjalistka zaznacza, że każda otyłość ma związek z zespołem metabolicznym, który prezentuje aż 48 proc. pacjentów z POChP. Z kolei w zakres zespołu metabolicznego wchodzą: nieprawidłowe stężenie triglicerydów, cholesterolu, glukozy na czczo, nadciśnienie z wszystkimi tego konsekwencjami.

Zasady żywienia osób z przewlekłą obturacyjną chorobą płuc z nadmierną i prawidłową masą ciała są takie same, jak u osób z POChP, które są niedożywione i mają niedowagę — z jedną różnicą. U pacjentów, których BMI jest wysokie, należy ograniczyć kalorie. W związku z tym po obliczeniu zapotrzebowania kalorycznego należy odjąć 500 kcal. U pacjentów z prawidłową masą ciała nie dodajemy ani nie odejmujemy kalorii.

Zalecenia żywieniowe dla pacjentów z POChP

Głównym źródłem węglowodanów w diecie osób z POChP powinny być produkty zawierające duże ilości błonnika o przedłużonym czasie wchłaniania, takie jak: pełnoziarniste produkty zbożowe (ciemne pieczywo), gruboziarniste kasze, ciemny ryż i razowe makarony. Dieta powinna zawierać także duże ilości świeżych warzyw i owoców.

Z tłuszczów należy wybierać jednonienasycone kwasy tłuszczowe, które powinny stanowić 10-15 proc. podaży energii. Głównym ich źródłem jest oliwa z oliwek i olej rzepakowy. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe powinny stanowić 6-10 proc. podaży energii. Należą do nich kwas linolowy i kwas linolenowy (w tym omega-3). Bogatym źródłem kwasów omega-3 są tłuszcze ryb morskich, olej kukurydziany, słonecznikowy, lniany, sojowy i siemię lniane. Te oleje można spożywać tylko na surowo, np. dodając je do sałatek.

Z białek polecane jest chude mięso (drób, wołowina), ryby, białko jaja kurzego i nabiał. Należy również spożywać białko pochodzenia roślinnego (ze szczególnym naciskiem na zwiększone spożycie produktów sojowych i orzechów). Należy uważać na inne białka roślinne — groch, fasolę, ponieważ są wzdymające.

Jakie suplementy dla osób z POChP

Lek. Iwona Witkiewicz przypomina, że został udowodniony korzystny wpływ niektórych czynników żywieniowych na łagodzenie objawów POChP. Chorym zalecana jest suplementacja witamin A, C i E oraz D. Żelazo, witaminę B12 i kwas foliowy można suplementować tylko w razie ich niedoboru. U osób z POChP można rozważyć także suplementację aminokwasów egzogennych — BCAA.

Na podstawie wykładu wygłoszonego podczas XXXVI Zjazdu Polskiego Towarzystwa Chorób Płuc (czerwiec 2021).

Piśmiennictwo:

1. McDonald M.L. i in.: It’s more than low BMI: prevalence of cachexia and associated mortality in COPD. Respir. Res. 2019.
2. Hallin R. i in.: Nutritional status and long-term mortality in hospitalised patients with chronic obstructive pulmonary disease (COPD). Respir. Med. 2007.
3. Collins P.F., Stratton R.J., Kurukulaaratchy R.J.: The ‚Obesity Paradox’ in chronic obstructive pulmonary disease. Thorax 2010.