Prof. Lewiński: poza podaniem jodku potasu, ważne są również inne metody prewencji [WYWIAD]

• W przypadku skażenia radioaktywnego za właściwą strategię działania profilaktycznego na poziomie populacyjnym uważa się doustne podanie stabilnego jodu w postaci jodku potasu przed ekspozycją na jod promieniotwórczy lub też na samym jej początku.
• Grupami, które mogą odnieść największe korzyści z blokowania jodochwytności tarczycy poprzez przyjęcie jodku potasu, są dzieci, młodzież, kobiety w ciąży i karmiące piersia.
• Ważna jest również ewakuacjea z obszaru istotnego skażenia, wskazanie schronienia oraz dążenie do ograniczenia spożycia zanieczyszczonej żywności, wody pitnej i mleka pochodzącego od krów wypasanych na skażonych terenach.
• Narażenie na promieniowanie radioaktywne wiąże się przede wszystkim z ryzykiem rozwoju nowotworów tarczycy - im młodsza osoba jest poddana ekspozycji na jod promieniotwórczy, tym większe ryzyko rozwoju raka tarczycy w przyszłości.

Od kilku tygodni temat ochrony przed potencjalnym zagrożeniem radioaktywnym nie schodzi z pierwszych stron gazet. Możemy się przed nim uchronić?

Zgodnie z ostatnimi wytycznymi Światowej Organizacji Zdrowia, które pochodzą z 2017 roku, za właściwą strategię działania profilaktycznego na poziomie populacyjnym uważa się doustne podanie stabilnego jodu w postaci jodku potasu przed ekspozycją na jod promieniotwórczy lub też na samym jej początku. Dzięki wysyceniu tarczycy jodem stabilnym dochodzi do zablokowania jej jodochwytności, co istotnie zmniejsza możliwość kumulacji w niej radioaktywnych izotopów jodu, a tym samym ryzyko wystąpienia niekorzystnych skutków zdrowotnych w razie promieniowania. W tym celu stosuje się duże, od kilkudziesięciu do 100 miligramów, dawki jodu w postaci jodku potasu. Należy jednak przy tym pamiętać, że mimo iż jego zastosowanie może przynieść istotne korzyści w razie skażenia jodem promieniotwórczym, to jego skuteczność zależy od wielu różnych czynników.

Jakich?

Przede wszystkim od odpowiednio szybkiego podania, przyjętej dawki, a także przebiegu samego skażenia. Nie bez znaczenia jest również niedobór jodu na poziomie populacyjnym, który stwarza szczególne zagrożenie w przypadku skażenia jodem radioaktywnym, ponieważ zwiększa jodochwytność tarczycy. Na szczęście na obszarze Polski nie stwierdza się obecnie niedoboru tego pierwiastka. Przypomnijmy, że jod dostaje się do organizmu człowieka głównie przez przewód pokarmowy, wraz ze spożytym pokarmem i wodą, ale może być również absorbowany przez skórę i przez pęcherzyki płucne.

Poza tym trzeba podkreślić, że blokowanie jodochwytności tarczycy z użyciem jodku potasu jest tylko jedną ze składowych koniecznych działań ochronnych. Ważne są również inne metody prewencji i natychmiastowego reagowania, w związku z czym należy opracować kompleksową strategię ochrony ludności, w tym ewakuację z obszaru istotnego skażenia, wskazanie schronienia oraz dążenie do ograniczenia spożycia zanieczyszczonej żywności, wody pitnej i mleka pochodzącego od krów wypasanych na skażonych terenach, zgodnie z ogólnymi wymogami bezpieczeństwa wskazanymi przez International Atomic Energy Agency (IAEA).

Kiedy należy podać jodek potasu, by jego działanie było najbardziej skuteczne?

Optymalny czas podania preparatu jodu obejmuje zakres od 24 godzin przed spodziewanym początkiem narażenia na promieniowanie radioaktywne do 2 godzin po nim. Tak krótki czas oznacza, że skuteczne działanie jest możliwe tylko wówczas, jeśli zostanie ono wcześniej starannie zaplanowane. Uzasadnione jest także zastosowanie blokowania jodochwytności tarczycy w ciągu 8 godzin od początku ekspozycji. Z całą pewnością natomiast jego wdrożenie później niż 24 godziny po ekspozycji może przynieść więcej szkód niż korzyści, ponieważ przyczynia się do wydłużenia biologicznego okresu półtrwania jodu radioaktywnego, który już się nagromadził w tarczycy.

Wszystkie osoby narażone na promieniowanie powinny przyjąć preparat stabilnego jodu?

Grupami, które mogą odnieść największe korzyści z blokowania jodochwytności tarczycy, są dzieci, młodzież, kobiety w ciąży i karmiące piersią, w mniejszym stopniu natomiast korzystają z niej osoby po 40. roku życia. Jeżeli podaż stabilnego jodu jest ograniczona, należy w pierwszej kolejności podać go dzieciom, kobietom w ciąży, młodzieży i młodszym dorosłym. Priorytetowo podczas podawania jodu stabilnego w celu blokowania jodochwytności tarczycy powinni być traktowani, niezależnie od wieku, pracownicy służb uczestniczących w akcjach ratunkowych i niosących pomoc ofiarom skażenia, a także usuwających skutki skażenia radioaktywnego.

Badania dotyczące wypadku w Czarnobylu, przeprowadzone na terenach w pobliżu elektrowni, wykazały istotny związek między narażeniem na jod promieniotwórczy a nowotworami tarczycy, zwłaszcza u dzieci, młodzieży i młodych dorosłych. U osób w wieku średnim oraz starszych ta zależność jest nieco słabsza, dlatego prawdopodobieństwo, że osoby w wieku powyżej 40 lat odniosą korzyści z zastosowania blokowania jodochwytności tarczycy, jest mniejsze.

Czy w przypadku skażenia radioaktywnego konieczne jest podanie drugiej dawki jodu stabilnego?

Jednorazowe podanie preparatu jodku potasu zwykle wystarcza, niemniej jednak w przypadku długotrwałego (powyżej 24 godzin) lub wielokrotnego narażenia na promieniotwórcze izotopy jodu, nieuniknionego spożycia zanieczyszczonej żywności i wody pitnej oraz na obszarach, na których ewakuacja nie jest możliwa do przeprowadzenia, konieczne może się okazać powtórne podanie stabilnego jodu. Przez wzgląd na zwiększone ryzyko wystąpienia działań niepożądanych z tego ostatniego działania powinno się wyłączyć noworodki, kobiety w ciąży i karmiące piersią oraz osoby po 60. roku życia.

Jakie mogą być działania niepożądane po przyjęciu dużej dawki jodku potasu?

Niekorzystne reakcje na stabilny jod są rzadkie i obejmują przemijającą niedoczynność lub nadczynność tarczycy indukowaną jodem oraz reakcje alergiczne. Wraz z wiekiem ryzyko wystąpienia działań niepożądanych, takich jak nadczynność tarczycy (zwłaszcza w przypadku wola guzkowego bądź w przebiegających dotychczas bezobjawowo przypadkach choroby Gravesa i Basedowa) przewyższa ryzyko zachorowania na raka tarczycy, które u osób w wieku powyżej 40 lat jest niewielkie.

Wśród działań niepożądanych obserwuje się również zapalenie ślinianek, zaburzenia żołądkowo-jelitowe i osutkę. Zdarzają się również bardzo rzadkie, ale istotne klinicznie reakcje alergiczne, np. u osób z opryszczkowym zapaleniem skóry lub z pokrzywkowym zapaleniem naczyń z hipokomplementemią. W przypadku nadwrażliwości na jod można rozważyć zastosowanie nadchloranu potasu w celu zahamowania wychwytu jodu przez tarczycę w czasie potencjalnej ekspozycji na jod promieniotwórczy.

Jakie konsekwencje dla zdrowia może mieć niewdrożenie działań profilaktycznych w przypadku narażenia na promieniowanie radioaktywne?

Wiąże się ono przede wszystkim z ryzykiem rozwoju nowotworów tarczycy. Większe wskaźniki ich występowania zaobserwowano w Japonii po wybuchu bomb nuklearnych w czasie II wojny światowej, a także po awarii w elektrowni atomowej w Czarnobylu w Ukrainie (wówczas ZSRR). Tak jak mówiłem, bardziej narażone na rozwój raka tarczycy są dzieci oraz młodzież, co wynika z jednej strony z większej jodochwytności tarczycy w okresie rozwojowym, z drugiej zaś z mniejszej objętości tarczycy, zwłaszcza u najmłodszych. Czynnikiem ryzyka tego nowotworu może być także ekspozycja na radioaktywny izotop jodu w okresie płodowym. Ogólnie można powiedzieć, że im młodsza osoba jest poddana ekspozycji na jod promieniotwórczy, tym większe ryzyko rozwoju raka tarczycy w przyszłości. Na rozwój raka tarczycy istotnie wpływa jednak nie tylko wiek osoby eksponowanej, lecz także - i przede wszystkim - odległość od epicentrum skażenia.

PRZECZYTAJ TAKŻE: Już nie tylko dystrybucja jodku potasu. Niedzielski: pracujemy nad listą specjalistycznych ośrodków zdrowia

Jodek potasu: zagrożenia nie ma, ale może być. Eksperci: nie przyjmujmy tabletek “na zapas”