Zalety i wady propolisu

Propolis to naturalny produkt wytwarzany przez pszczoły do zalepiania szpar i zabezpieczenia wlotu ula przed wtargnięciem drobnoustrojów zagrażających ich zdrowiu i życiu, przytwierdzania plastra miodu do ścian oraz do balsamowania intruzów, którym udało się dostać do ula. Stanowi on mieszaninę żywicy drzew i krzewów oraz wydzielin gruczołów pszczelich o charakterystycznym balsamicznym zapachu i smaku. Jego barwa jest zróżnicowana - od żółtozielonkawej, przez brązową, brunatną, nawet do czarnej, w zależności od składu chemicznego, który uzależniony jest od warunków miejsca wytwarzania oraz sposobu, w jaki jest pozyskiwany. Skład chemiczny i znaczne zróżnicowanie propolisu zależne jest od roślinności danego obszaru geograficznego, z którego pochodzi, od pory roku oraz rasy pszczół.

Propolis ma ponad 300 substancji składowych

W skład propolisu wchodzą m.in.:

• żywice (50-80 proc.),
• wosk pszczeli (8-30 proc.),
• wosk roślinny (6 proc.),
• olejki eteryczne (10-14 proc.),
• pyłek kwiatowy (5 proc.),
• substancje garbnikowe (10 proc.),
• terpeny,
• flawony,
• kwasy organiczne,
• substancje lipidowo-białkowe,
• biopierwiastki, takie jak wapń, mangan, magnez, cynk, cyna, miedź, krzem, żelazo, glin, srebro, sód, potas, chrom, stront, bar, kadm, wanad, tytan,
• witaminy: prowitamina A, wit. B1, wit. B2, B5, B6, C, D, E.

Dotychczas udało się wyodrębnić ponad 300 substancji wchodzących w skład propolisu. Najważniejsze z nich to:

• flawonoidy (m.in. apigenina, galangina, chryzyna, kwercetyna, pinocembryna, pinostrobina),
• związki fenolowe (kwasy - benzoesowy, cynamonowy, kawowy, ferulowy, alkohole - benzylowy, cynamonowy oraz estry tych związków, aldehydy aromatyczne),
• kumaryny,
• monoterpeny,
• triterpeny i seskwiterpeny,
• sterole,
• kwasy tłuszczowe,
• węglowodany,
• enzymy (a i b laktamaza, a i b amylaza, esterazy, transhydrogenazy).

Największą aktywność biologiczną przypisuje się flawonoidom, estrom aromatycznym (ester benzylowy kwasu p-kumarowego, ester pentenylowy i fenetylowy kwasu kawowego, kwas cynamowy i jego pochodne) oraz terpenom.

Właściwości lecznicze propolisu

Liczne wyniki badań eksperymentalnych i klinicznych potwierdzają dużą aktywność farmakologiczną propolisu. Korzystne wyniki po jego zastosowaniu uzyskano m.in. w leczeniu:

• stanów nieżytowych górnych dróg oddechowych (stany zapalne gardła, jamy ustnej i dziąseł),
• oparzeń i trudno gojących się ran pooperacyjnych oraz owrzodzeń,
• zakażeń bakteryjnych pochwy i sromu,
• stanów zapalnych błony śluzowej odbytnicy i odbytu,
• guzków krwawniczych,
• pęknięć okolicy odbytu,
• choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy,
• chorób reumatycznych.

Propolis zwiększa odporność organizmu, a podawany doustnie:

• podwyższa odporność na zakażenia,
• reguluje ciśnienie tętnicze krwi,
• działa uspokajająco,
• osłania tkankę wątrobową przed substancjami toksycznymi i lekami o działaniu hepatotoksycznym,
• chroni organizm przed działaniem promieniowania jonizującego.

Preparaty propolisowe dostępne są w postaci tabletek, granulatów, pudrów, wyciągów spirytusowych, aerozoli, maści i czopków. Propolis wykorzystywany jest także przez przemysł kosmetyczny w balsamach, maseczkach, mleczku, tonikach, kremach, pastach do zębów czy szminkach. Producenci tych wyrobów wykorzystują głównie jego działanie przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, ułatwiające gojenie ran, a także wygładzające skórę i nawilżające.

Największą wrażliwość na działanie etanolowego ekstraktu propolisu (EEP) wykazują:

• gronkowce,
• paciorkowce,
• dwoinki zapalenia płuc,
• prątki gruźlicy,
• laseczki tlenowe i beztlenowe,
• maczugowce,
• promieniowce,
• krętki blade,
• wirusy chorobotwórcze dla zwierząt i ludzi (grypy, pryszczycy, zapalenia mózgu, opryszczki) oraz dla roślin.

Na EEP reagują także:

• pierwotniaki wywołujące rzęsistkowicę, toksoplazmozę, lambliozę,
• dermatofity (grzyby pleśniowe wywołujące grzybice skóry, włosów i paznokci),
• drożdżaki, głównie z rodzaju Candida albicans.

Słabe działanie wyciągów z propolisu odnotowano w stosunku do pałeczek okrężnicy (Escherichia coli, Salmonella, Shigella, Citrobacter, Klebsiella, Enterobacter, Serrata, Proteus, a także pałeczek Pseudomonas aeruginosa). Niektóre badania sugerują, że propolis i niektóre składniki fenolowe hamują wzrost Helicobacter pylori (ma zatem działanie przeciwwrzodowe).

Propolis używany jest także jako środek antyoksydacyjny, przeciwnowotworowy, cytoprotekcyjny. Ma działanie hipoglikemiczne, hamuje agregację płytek krwi indukowaną adenozynodifosforanem (ADP), adrenaliną i kolagenem.

PRZECZYTAJ TAKŻE: Specjaliści z Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku wykazali, że propolis może mieć właściwości przeciwnowotworowe

Możliwość uczuleniowej reakcji kontaktowej na propolis

Propolis jest ogólnie nietoksyczny. Jego wartość LD50 dla myszy waha się w granicach 2000-7300 mg/kg-1; po podaniu doustnym 4000 mg/kg/dzień przez dwa tygodnie oraz po podaniu w wodzie do picia 1400 mg/kg/dzień przez 90 dni nie obserwowano u myszy działania niepożądanego. Za dawkę nietoksyczną NOAEL przyjęto 1400 mg/kg/24 h.

Liczne dane z piśmiennictwa świadczą o możliwości wystąpienia reakcji alergicznych na propolis, przy czym generalnie uważa się, że podawany doustnie uczula bardzo rzadko. Znacznie częściej występują reakcje alergiczne na skutek miejscowego stosowania propolisu.

Reakcje alergiczne na propolis najczęściej sprowadzają się do miejscowych ognisk zapalnych i wyprysku kontaktowego. Są jednak doniesienia o nadwrażliwości na kit pszczeli manifestującej się nieżytem nosa, zapaleniem spojówek, zapaleniem błon śluzowych jamy ustnej i owrzodzeniami, obrzękiem i skurczem oskrzeli, połączonych z gorączką, pokrzywką, bólem głowy, nudnościami. 

Szczególnie dużo doniesień o nadwrażliwości na propolis pojawiło się w latach 70. i 80. XX wieku, kiedy znacznie wzrosło zainteresowanie nim ze względu na liczne informacje potwierdzające jego dużą aktywność przeciwdrobnoustrojową, przeciwzapalną, antyoksydacyjną i przeciwnowotworową. Początkowe doniesienia pochodziły od pszczelarzy mających codzienny kontakt z surowcem, a także od muzyków czy plastyków modelujących figurki z wosku. Później pojawiły się doniesienia dotyczące szerszej populacji. Uczulenie na propolis wśród polskich pszczelarzy waha się w granicach od 0,76 do 4,3 proc.

Niebezpieczeństwo nadwrażliwości kontaktowej na kit pszczeli jest mniejsze u osób zdrowych, nieleczonych z powodu dermatoz skórnych i wynosi 0,64-1,3 proc. przypadków. Natomiast nadwrażliwość na propolis, przejawiająca się w postaci świądu, pieczenia, zaczerwienienia oraz zmian wypryskowych (grudki wysiękowe i pęcherzyki) częściej występuje u pacjentów oddziałów dermatologicznych i wynosi średnio 1,2-4,46 proc. przypadków.

Analiza dodatnich wyników w testach ze składowymi propolisu wykazała, że jest on mieszaniną wielu alergenów. Do chwili obecnej wyizolowano i zidentyfikowano kilkadziesiąt substancji alergennych, które w nim występują. Do najbardziej znanych należą: ester 1,1-dimetyloallilowy kwasu kawowego, kwas benzoesowy, benzoesan benzylu, cynamonian cynamylu, cynamonian benzylu, apigenina, eskuletyna, eugenol, farnezol, wanilina, olejki eteryczne, które mogą występować w innych produktach pochodzenia roślinnego. Stąd po miejscowym podaniu propolisu może dochodzić do alergii krzyżowej bądź pseudokrzyżowej z innymi produktami zawierającymi te składniki.

Dość często opisywana jest reakcja krzyżowa np. z balsamem peruwiańskim (7,5 proc. przypadków), kalafonią, terpentyną, olejkami eterycznymi (7,5 proc. przypadków), substancjami zapachowymi, przy czym z danych z piśmiennictwa wynika, że częstotliwość występowania nadwrażliwości na propolis jest dwa do trzech razy mniejsza niż na balsam peruwiański.

Kto nie powinien stosować propolisu

Z przedstawionych danych wynika, że alergia kontaktowa na propolis występuje u osób zdrowych rzadko (średnio 0,84 proc. przypadków), natomiast u osób ze schorzeniami dermatologicznymi w większości przypadków jest do uniknięcia po przeprowadzeniu wywiadu lekarskiego. Preparaty zawierające propolis, ze względu na możliwość alergii krzyżowej lub pseudokrzyżowej, nie powinny być bowiem stosowane u chorych uczulonych na propolis i inne produkty pszczele, jad owadów (os, pszczół) oraz inne substancje alergenne, a w szczególności na:

• balsam peruwiański,
• terpentynę,
• kalafonię,
• olejki eteryczne,
• substancje zapachowe,

a także u chorych z:

• wypryskiem kontaktowym,
• wypryskiem łojotokowym,
• wypryskiem atopowym,
• łuszczycą.

Przy wystąpieniu reakcji uczuleniowej należy przerwać leczenie.

Pomimo możliwości wystąpienia odczynów alergicznych, propolis - dzięki licznym właściwościom biologicznym (m.in. antybiotycznym, odnawiającym tkanki, przeciwzapalnym, miejscowo znieczulającym, antyoksydacyjnym, immunostymulującym) znalazł szerokie zastosowanie w leczeniu chorób zewnętrznych i wewnętrznych. Duża liczba chorych wyleczonych preparatami propolisowymi wskazuje, że bilans korzyści stosowania tych preparatów w lecznictwie jest nieporównanie większy od bilansu zagrożenia alergią kontaktową.