Nowotwory głowy i szyi: im później wykryte, tym bardziej okaleczające

Nowotwory głowy i szyi to jedne z sześciu najczęściej występujących nowotworów złośliwych, a zachorowalność na nie rośnie z roku na rok. Zdaniem specjalistów tylko wczesne rozpoznanie i leczenie interdyscyplinarne pozwoli zwiększyć odsetek 5-letnich przeżyć.

Zmiany nowotworowe dotyczą nosa i zatok przynosowych, jamy ustnej, języka, podniebienia, warg, gardła, krtani, gruczołów ślinowych, ucha i tarczycy. Od kilku lat liczba chorych systematycznie rośnie – w 2005 roku było ich w Polsce około 5000, a trzy lata później już dwukrotnie więcej. Niestety, wyniki leczenia tych pacjentów nie są zadowalające, ponieważ 70 proc. spośród chorych zgłasza się do lekarza, gdy choroba jest już w stadium zaawansowanym. „Dlatego tak ważne są edukacja, profilaktyka i badania przesiewowe” – postulowali specjaliści podczas debaty „2013 – rokiem walki z nowotworami głowy i szyi”, która odbyła się 8 kwietnia w Polskiej Akademii Nauk w Warszawie.

Wczesne wykrycie nowotworu głowy i szyi daje większą szansę na skuteczną terapię

W diagnostyce nowotworów głowy i szyi stosuje się przede wszystkim endoskopię i tomografię komputerową, niekiedy także rezonans magnetyczny i pozytonową tomografię emisyjną (PET). „Wcześnie wykryte nowotwory głowy i szyi można wyleczyć niemal w 90 proc. i zwykle z dobrym efektem estetycznym. Niestety, w polskich warunkach dotyczy to zaledwie mniej niż 30 proc. chorych” – zaznacza prof. dr hab. n. med. Wojciech Golusiński, ordynator Kliniki Chirurgii Głowy, Szyi i Onkologii Laryngologicznej Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu.

Tymczasem im późniejsze leczenie, tym bardziej okaleczające – uszkodzeniu mogą ulec narządy zmysłów, może dojść do deformacji twarzy. „Typowy zespół zajmujący się chorym z nowotworem głowy i szyi jest zespołem interdyscyplinarnym. Powinni się w nim znaleźć specjaliści z zakresu chirurgii szczękowo-twarzowej, chirurgii rekonstrukcyjnej, onkologii klinicznej, specjaliści diagnostyki obrazowej, fizykoterapeuci, otolaryngolodzy, foniatrzy, psychologowie” – wymienia prof. dr hab. n. med. Andrzej Kawecki, kierownik Kliniki Nowotworów Głowy i Szyi Centrum Onkologii w Warszawie.

Głównym czynnikiem determinującym wybór terapii jest stopień zaawansowania nowotworu. Jeśli zaawansowanie jest wczesne, w grę wchodzi przede wszystkim radykalna radioterapia lub chirurgia i radioterapia pooperacyjna. W zaawansowanej postaci trzeba korzystać z wielu metod terapeutycznych (chirurgii, radioterapii, chemioterapii).

Leczenie to jednak dopiero pierwszy etap zmagań pacjenta z nowotworem. „Ono ratuje życie chorych, ale jednocześnie dewastuje jego jakość. Niektórzy chorzy nie mogą mówić, mają problemy z wykonywaniem codziennych czynności, np. z jedzeniem, mają obniżoną sprawność oddechową” – mówi dr Sławomir Marszałek, fizjoterapeuta z Wielkopolskiego Centrum Onkologii oraz prezes Stowarzyszenia Osób z Nowotworami Głowy i Szyi.

Zwrócił on uwagę, że chorzy ci mają też problemy egzystencjalne związane często z niemożnością powrotu do pracy czy przejściem na rentę, a także problemy psychologiczne związane z nagłą zmianą stylu życia lub niemożnością porozumiewania się z otoczeniem. „Wykrycie choroby we wczesnej fazie niesie ze sobą mniejszy zakres leczenia operacyjnego, a tym samym mniejsze zaburzenia funkcjonalne i czynnościowe” – podkreśla specjalista.

Epidemiologia nowotworów głowy i szyi w Polsce

Jama nosowa

•  3 proc. nowotworów górnego odcinka układu oddechowego
•  zapadalność: 0,2–0,3/100 tys. mieszkańców
•  śmiertelność: 0,1–0,3/100 tys. mieszkańców
•  80 proc. — 45.–85. rok życia
•  M/K: 2/1
•  5-letnie przeżycia: 22–67 proc.
•  czynniki ryzyka: warunki pracy zawodowej, czynniki genetyczne, promieniowanie,   czynniki infekcyjne

Jama ustna

•  1,6 proc. wszystkich nowotworów
•  zapadalność: 4,16/100 tys. mieszkańców
•  śmiertelność: 1,83/100 tys. mieszkańców
•  90 proc. nowotworów złośliwych: rak kolczystokomórkowy
•  zapadalność i śmiertelność wzrasta z wiekiem (85 proc. — 5.–6. dekada życia)
   M/K: 2/1
•  czynniki ryzyka: palenie i żucie tytoniu, marihuana, alkohol, zła higiena jamy ustnej,  czynniki infekcyjne: HPV, HIV, czynniki genetyczne, stany przedrakowe

Gardło środkowe

• 10,9 proc. nowotworów głowy i szyi
• zapadalność: 0,2–0,8/100 tys. mieszkańców
• śmiertelność: 0,1–0,6/100 tys. mieszkańców
• 70 proc. SCC (migdałki 45 proc., nasada języka 40 proc., podniebienie miękkie 15 proc., tylna ściana gardła 5 proc.)
• 25 proc. lymphoma, 5 proc. guzy małych gruczołów ślinowych
• M/K: 4/1
• częściej chorują młodzi dorośli!
• 5-letnie przeżycie: I stopień zaawansowania — 92 proc., IV — 17 proc.
• czynniki ryzyka: alkohol, palenie i żucie tytoniu, zła higiena jamy ustnej, czynniki infekcyjne: HPV, HIV, czynniki dietetyczne (niedobór witaminy A)

Język

• 35 proc. nowotworów jamy ustnej
• zapadalność: 0,3–1,1/100 tys. mieszkańców
• śmiertelność: 0,2–1,4/100 tys. mieszkańców
• najczęściej powierzchnia boczna lub brzuszna języka
• głębokość nacieku a 5-letnie przeżycie:
• 7 mm — 57 proc.

Wargi

• zapadalność: 0,2–1,1/100 tys. mieszkańców Polski
• śmiertelność: 0,1–0,4/100 tys. mieszkańców Polski
• K/M (warga górna): 1/1
• K/M (warga dolna): 1/8
• najczęstszy rak kolczystokomórkowy, następnie rak
• postawnokomórkowy
• czynniki ryzyka: UVB, alkohol, palenie tytoniu

Krtań

• 30 proc. nowotworów głowy i szyi
• zapadalność: 0,8–6,9/100 tys. mieszkańców Polski
• śmiertelność: 0,9–7,3/100 tys. mieszkańców Polski
• M/K: 4/1
• 5-letnie przeżycie: 55 proc.

Gruczoły ślinowe

• zapadalność: 0,2–0,5/100 tys. mieszkańców
• śmiertelność: 0,1–0,4/100 tys. mieszkańców
• K/M: 1/1
• czynniki ryzyka: napromieniowanie w przeszłości, alkohol, palenie tytoniu, czynniki infekcyjne — EBV, czynniki dietetyczne, metale, minerały, czynniki hormonalne
• 5-letnie przeżycie: rak ślinianki przyusznej — 50–81 proc.; rak ślinianki podżuchwowej — 30–55 proc.
• szczyt zachorowań: dla guzów niezłośliwych — 5. dekada życia; dla guzów złośliwych — mężczyźni 8. dekada życia, kobiety 3.-5. dekada życia

Tarczyca

• zapadalność: 1,5–6,7/100 tys. mieszkańców
• śmiertelność: 0,4–0,9/100 tys. mieszkańców
• K/M: 3/1
• 2/3 przypadków: 20.–55. rok życia
• czynniki ryzyka: czynniki dietetyczne, napromienianie w dzieciństwie, czynniki genetyczne

Zapobieganie i diagnostyka: I Ogólnopolski Program Profilaktyki i Wczesnego Wykrywania Nowotworów Głowy i Szyi

Celem programu, którego inicjatorami są prof. Wojciech Golusiński, prezes Polskiej Grupy Badań Nowotworów Głowy i Szyi, i prof. Henryk Skarżyski, konsultant krajowy w dziedzinie otorynolaryngologii, jest podniesienie świadomości społeczeństwa w zakresie wczesnych objawów nowotworów głowy i szyi. Ważna jest również współpraca różnych środowisk pracowników ochrony zdrowia, dlatego w planach jest organizacja warsztatów szkoleniowych dla personelu medycznego. „Chodzi o rozpoznawanie wczesnych objawów nowotworów głowy i szyi przez lekarzy pierwszego kontaktu, szybkie rozpoczęcie leczenia i otoczenie pacjenta wielodyscyplinarną opieką” – mówi prof. Golusiński.

Specjaliści zamierzają utworzyć Centralny Ośrodek Koordynujący oraz prowadzić pilotaż skriningu w wybranych ośrodkach w Polsce. Na jego bazie chcą opracować model, który posłuży jako wzorzec do badań ogólnopolskich w ramach wczesnej diagnostyki nowotworów głowy i szyi o różnej etiologii wśród pacjentów w dwóch grupach wiekowych: 30-40 lat i 50-65 lat.

Kolejnym etapem będzie wybór realizatorów Populacyjnego Programu Wczesnego Wykrywania Nowotworów Głowy i Szyi. Organizatorzy projektu dążą też do poszerzenia Narodowego Programu Zwalczania Chorób aNowotworowych o zadania: „Poprawa działania systemu zbierania i rejestrowania danych o nowotworach” oraz „Opracowanie i wdrożenie profilaktycznego i klinicznego rejestru nowotworów głowy i szyi”.

Współpracę obiecały Polska Unia Onkologii oraz Ministerstwo Zdrowia. Programowi patronują: Polska Grupa Badań Nowotworów Głowy i Szyi oraz Sekcja Onkologiczna PTORL Chirurgów Głowy i Szyi.