Zanieczyszczenie powietrza: wpływ na zdrowie dzieci

TEZA 1. Za większość zanieczyszczeń powietrza są odpowiedzialne zakłady przemysłowe i ruch samochodowy.

To mit. W Polsce źródłem przeszło 1/2 zanieczyszczeń powietrza jest tzw. niska emisja (głównie ogrzewanie domowe). Dotyczy to w szczególności zanieczyszczeń pyłowych, które dominują w naszym kraju. Zakłady przemysłowe i ruch samochodowy odpowiadają za nieco ponad 1/4 zanieczyszczeń powietrza. Trzeba jednak pamiętać, że emisja zanieczyszczeń związanych z ruchem samochodowym cały czas się zwiększa, na co wpływ ma rosnąca liczba samochodów, głównie starych, z silnikami, które nie posiadają urządzeń redukujących zanieczyszczenia.

TEZA 2. Dorośli i dzieci są jednakowo zagrożeni ekspozycją na zanieczyszczenia powietrza.

To mit. Dzieci oddychające zanieczyszczonym powietrzem mają zwiększone ryzyko następstw zdrowotnych. W okresie rozwojowym wrażliwość na substancje szkodliwe jest szczególnie wysoka. Przyczyną jest specyfika fizjologiczna:

• krótkie i wąskie drogi oddechowe (łatwiejsza depozycja);
• układ oddechowy w trakcie rozwoju (zwłaszcza do 3.-8. r.ż., gdy może zwiększać się liczba pęcherzyków płuc);
• drogi oddechowe nisko zlokalizowane (blisko rur wydechowych i unoszonych wtórnie zanieczyszczeń pyłowych);
• częste oddychanie przez usta, zwłaszcza w schorzeniach górnych dróg oddechowych i podczas wysiłku, co powoduje nieskuteczną filtrację cząstek i związany z nią wzrost ich depozycji w dolnych drogach oddechowych,
• większa wentylacja minutowa w przeliczeniu na kg m.c. w porównaniu z dorosłymi, a także większa depozycja na kg m.c., na jednostkę powierzchni i objętości płuc;
• wiele godzin spędzanych na zewnątrz, znaczna aktywność fizyczna (niestety, tylko część dzieci, a wysiłek jest bardzo korzystny dla rozwoju dziecka);
• niedojrzałość układu immunologicznego, co pociąga za sobą większą częstość/ciężkość infekcji, które uszkadzają nabłonek dróg oddechowych i ułatwiają przenikanie zanieczyszczeń w głąb organizmu;
• niedojrzałe systemy detoksykacji.

W konsekwencji u dzieci możemy się spodziewać znacznie gorszych niż u dorosłych następstw zdrowotnych. Dzieci cechuje zwiększona, w porównaniu z dorosłymi, wrażliwość na zanieczyszczenia powietrza i te następstwa mogą być u nich znacznie bardziej dotkliwe. Dodatkowo pamiętajmy, że dzieci mają przed sobą długi prognozowany czas przeżycia. W związku z tym, niekorzystne następstwa narażenia na zanieczyszczone powietrze mogą ujawnić się nawet po wielu latach.

Wiek jest tylko jednym z czynników modyfikujących następstwa wdychania zanieczyszczonego powietrza. Do innych należą między innymi:

1. Uprzednie uszkodzenie nabłonka, np. wskutek infekcji, przewlekłej choroby układu oddechowego (astmy, POChP, mukowiscydozy, choroby śródmiąższowej płuc):

• odsłonięcie błony podstawnej, co powoduje ułatwione przenikanie zanieczyszczeń,
• obniżenie sprawności klirensu, co wiąże się z przedłużonym zaleganiem cząstek i zwiększoną podatnością na nadkażenia,
• utrata nabłonkowych mechanizmów enzymatycznych (skuteczność detoksykacji),
• zwiększone uwalnianie cytokin po ekspozycji.

2. Narażenie wewnątrz pomieszczeń (np. dym tytoniowy, kominki).

3. Czynniki osobnicze (odmienności anatomiczne, otyłość, poliformizmy (np. GST, HMOX1, MTHFR, cSHMT, FGB)

• przyjmowane leki,
• warunki pogodowe (wilgotność powietrza),
• dieta (podaż antyoksydantów),
• status ekonomiczny.

TEZA 3. U dzieci narażonych na zanieczyszczenia powietrza jest zwiększone ryzyko infekcji dróg oddechowych.

To fakt. Narażenie na zanieczyszczenia powietrza zwiększa ryzyko infekcji dróg oddechowych. Mamy dowody, pochodzące z licznych publikacji, że zarówno ekspozycja na zanieczyszczenia pyłowe, jak i ozon czy tlenki azotu prowadzi do zwiększenia ryzyka zakażeń dróg oddechowych. Przed niespełna dwoma laty ukazała się publikacja, która pokazuje, że skutki zdrowotne w postaci powikłań infekcyjnych obserwuje się w ciągu tygodnia po narażeniu na wysokie stężenie substancji szkodliwych.

Zarówno ryzyko zapalenia płuc, jak również grypy, która — wydawałoby się — jest chorobą niezależną od zanieczyszczeń powietrza, było zwiększone w ciągu pierwszych 5-7 dni od ekspozycji na substancje szkodliwe. Wiemy, że uszkodzenie nabłonków przez zanieczyszczenia prowadzi nie tylko do generowania objawów, ale też do zwiększonego zagrożenia poprzez czynniki infekcyjne.

TEZA 4. U dzieci chorych na astmę zanieczyszczenia powietrza mogą wyzwalać zaostrzenia choroby.

To fakt. Najgroźniejsze są narażenia na drobne zanieczyszczenia pyłowe i na niektóre zanieczyszczenia gazowe. Wykazano w wielu publikacjach, że narażenie na różne zanieczyszczenia, zarówno pyły, jak i ozon, tlenki azotu i tlenki siarki wiąże się ze zwiększonym ryzykiem indukowania zaostrzeń astmy i objawów, ale również nasilenia nadreaktywności oskrzeli. W jednym z badań narażenie na ozon zwiększało ryzyko zaostrzenia astmy średnio o kilkanaście procent. Warto też pamiętać, że narażenia na zanieczyszczenia powietrza indukują nie tylko zaostrzenia astmy, ale również innych chorób przewlekłych układu oddechowego jak alergicznego nieżytu nosa (ANN), POChP czy mukowiscydozy.

TEZA 5. U dzieci narażonych na grube zanieczyszczenia pyłowe (PM10) rośnie ryzyko rozwoju astmy oskrzelowej.

To mit. Przewlekła ekspozycja na zanieczyszczenia (ozon, tlenki azotu, benzen, tlenek węgla, dwutlenek siarki) wykazywała korelację z rozwojem astmy u dzieci, które były szczególnie narażone na działanie tych związków. W przypadku zanieczyszczeń pyłowych to ryzyko wydaje się znacznie mniej nasilone niż w przypadku zanieczyszczeń gazowych. O ile w tej chwili dysponujemy dość mocnymi dowodami, wskazującymi na ryzyko rozwoju astmy związane z ekspozycją na zanieczyszczenia gazowe, o tyle jeśli chodzi o zanieczyszczenia pyłowe, jak na razie tych dowodów nie mamy.

TEZA 6. Dzięki przystosowaniu ewolucyjnemu, pomimo narażenia na zanieczyszczenia powietrza, rozwój układu oddechowego nie jest zaburzony.

To mit. Jest to teza przewrotna, bo odwołuje się do rozwoju filogenetycznego. Niektórzy mówią, że nasi przodkowie, mieszkając w przysłowiowych jaskiniach czy w prymitywnych kurnych chatach, dokonując spalania substancji organicznych, byli od wieków narażeni na zanieczyszczenia powietrza. W związku z tym człowiek przez wieki miał szansę dostosować się do kontaktu z zanieczyszczeniami powietrza. Nie jest to do jednak prawda.

Liczne publikacje wskazują, że dzieci, które w dzieciństwie były narażone na zanieczyszczenie powietrza, mają zaburzony rozwój układu oddechowego, co prowadzi w efekcie do niższych wskaźników czynnościowych. Pojawiająca się w momencie wejścia w dorosłość obniżona wydolność układu oddechowego jest czynnikiem ryzyka wcześniejszego spadku drożności oskrzeli w przyszłości. Narażenie na zanieczyszczenia powietrza prawdopodobnie utrudnia osiągnięcie spodziewanej wydolności układu oddechowego, co może sprzyjać m.in. wczesnemu wystąpieniu POChP.

TEZA 7. Stosowanie oczyszczaczy powietrza pozwala zneutralizować negatywny wpływ zanieczyszczeń powietrza.

To mit. Prawdą jest, że jeśli włączymy oczyszczacz, to mamy zmniejszone stężenia zanieczyszczeń powietrza, ale nadal nie wiemy, czy to przekłada się na efekty zdrowotne w postaci zmniejszonej chorobowości.