Gdy wystąpi wstrząs anafilaktyczny, liczy się czas

Jak rozpoznać anafilaksję?

Anafilaksja jest nagłą, systemową lub uogólnioną reakcją organizmu na alergen, bezpośrednio zagrażającą życiu. Silnie uczulać mogą m.in.: składniki pożywienia, leki, jad owadów błonkoskrzydłych, np.: os, szerszeni, pszczół, trzmieli. Do typowych objawów wstrząsu anafilaktycznego zalicza się: gwałtowne objawy ze strony skóry i/lub błon śluzowych (pokrzywka, świąd, rumień, obrzęk naczynioruchowy warg i języka) oraz dróg oddechowych (duszność, skurcz oskrzeli, świst krtaniowy), a często także spadek ciśnienia tętniczego, omdlenia, utraty przytomności. Zdarza się, że pojawiają się również objawy ze strony układu pokarmowego: skurczowe bóle brzucha, wymioty, biegunka. Wg starszej definicji, o anafilaksji mówimy wówczas, gdy reakcja dotyczy co najmniej dwóch narządów.

Jakie są wytyczne postępowania w przypadku wstrząsu anafilaktycznego dla świadków takiego zdarzenia?

Przede wszystkim należy pamiętać, że w przypadku wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego liczy się czas. Reakcja rozwija się zwykle w ciągu kilku minut do pół godziny po kontakcie z alergenem. Pierwszym krokiem powinno być wezwanie karetki pogotowia ratunkowego, a więc telefon na nr 112 lub 999, ponieważ ciężki przebieg anafilaksji wymaga zwykle pomocy ze strony fachowego zespołu medycznego. Następnie należy kierować się zasadą ABC, czyli udrożnienie dróg oddechowych (ang. Airway), sprawdzenie oddechu metodą widzę, słyszę, czuję (ang. Breathing) oraz sprawdzenie oznak krążenia (ang. Circulation). Ważne jest przy tym zwrócenie uwagi na zabarwienie skóry, czy jest zachowany odruch połykania oraz czy poszkodowany ma świadomość. W trakcie wstrząsu anafilaktycznego kontakt z chorym może być utrudniony, a duszność może narastać. Należy go ułożyć w pozycji leżącej na płaskim podłożu, lekko unosząc nogi do góry.

Osoby mające w wywiadzie anafilaksję zwykle wiedzą, że są zagrożone taką reakcją i często mają przy sobie adrenalinę. W takiej sytuacji należy pomóc im ją zaaplikować. W przypadku, gdy jest ona w formie ampułkostrzykawki, czyli pena, nie ma problemu. Można ją wstrzyknąć przez ubranie, najlepiej w udo. Adrenalinę w strzykawce z igłą lepiej podać domięśniowo, w odkrytą część ciała. Niestety, wciąż nie wszyscy pacjenci, którzy przeszli w przeszłości wstrząs anafilaktyczny, mają przy sobie adrenalinę, pomimo że jest ona praktycznie zawsze przepisywana przez lekarza po takim incydencie. Musimy pamiętać, że adrenalina jest jedynym lekiem, który w przypadku wystąpienia ciężkiej reakcji anafilaktycznej może uratować życie.

Czy w przypadku nagłego zagrożenia zdrowia pacjenta, farmaceuta posiadający prawo wykonywania zawodu może wystawić receptę?

Tak, a nowy system elektroniczny funkcjonujący w aptekach z pewnością ułatwi dotarcie do recept historycznych. Dzięki temu farmaceuta będzie miał możliwość zweryfikowania, czy adrenalina była przepisywana wcześniej danej osobie. Z pewnością ułatwi to wydawanie tego typu leków w stanach nagłych. Odnosząc się do zapisów legislacyjnych, warto jeszcze dodać, że w polskim prawie problemem jest to, że zarówno nieudzielenie pomocy, jak i przekroczenie swoich uprawnień podczas jej udzielania może być obarczone odpowiedzialnością karną. To sprawia, że nie zawsze wiadomo, jak się zachować. Osobiście uważam, że najbardziej etyczną postawą jest próba udzielania pomocy w każdej sytuacji zagrożenia życia.

W początkowej fazie szczepień przeciwko COVID-19 w mediach pojawiły się komunikaty typu „szczepionki nie dla alergików”. Wzbudziło to panikę i nieufność wobec szczepionek. Jakie są fakty i mity dotyczące szczepienia przeciwko COVID-19 w kontekście ryzyka wystąpienia anafilaksji?

Faktem jest, że jedynym przeciwwskazaniem do szczepienia jest uczulenie na którykolwiek składnik szczepionki oraz wystąpienie wstrząsu anafilaktycznego po przyjęciu pierwszej dawki. Składnik szczepionek, który był obarczany winą za reakcje nadwrażliwości to glikol polietylenowy oraz jego pochodne. Znajdują się one we wszystkich dostępnych obecnie szczepionkach przeciwko COVID-19. Trzeba jednak podkreślić, że nie ma żadnych przeciwwskazań do szczepienia pacjentów z: alergią, astmą, alergicznym nieżytem nosa, atopowym zapaleniem skóry czy nawet anafilaksją na znany alergen. W przypadku osób ze wstrząsem anafilaktycznym w wywiadzie z powodów nieustalonych, przed szczepieniem powinny one skonsultować się z alergologiem. Jako Polskie Towarzystwo Alergologiczne (PTA) wydaliśmy zalecenia dla alergologów dotyczące postępowania w przypadku podejrzenia reakcji anafilaktycznej na składowe szczepionki lub samą szczepionkę. Możliwa jest wcześniejsza diagnostyka takiego pacjenta — niestety, dostęp do niej jest ograniczony zaledwie do kilku ośrodków w naszym kraju. Wiąże się to koniecznością testowania preparatem zawierającym glikol polietylenowy. Oczywiście, nie dotyczy to pacjentów, którzy mają obawy przed szczepieniem. W takim przypadku wskazana jest rozmowa z lekarzem. Podobne stanowisko mają międzynarodowe gremia, w tym Światowa Organizacja Alergii (World Allergy Organization, WAO) i Europejska Akademia Alergologii i Immunologii Klinicznej (European Academy of Allergy and Clinical Immunology, EAACI), które wydały zalecenia dla lekarzy dotyczące postępowania w przypadku osób z chorobami alergicznymi. W większości wytycznych pojawia się wydłużenie okresu obserwacji po szczepieniu z 15 do 30 minut, a w przypadku pacjentów z anafilaksją po lekach w wywiadzie — do 2 godzin.

Od niedawna farmaceuci mają uprawnienia wykonywania i kwalifikowania do szczepień przeciwko COVID-19. O czym powinni pamiętać w przypadku, gdy zgłosi się do nich alergik lub osoba z ciężką reakcją uczuleniową w przeszłości?

Tak jak wspomniałem, alergia nie jest przeciwwskazaniem do szczepienia. Oczywiście, należy pamiętać, że pewne ryzyko populacyjne wystąpienia anafilaksji po szczepieniu zawsze istnieje. Nie są to częste przypadki, ponieważ wg statystyk stworzonych na przełomie grudnia i stycznia w populacji pacjentów amerykańskich szczepionych preparatem firm Pfizer/BioNTech i Moderna wynika, że reakcja anafilaktyczna występuje 3-4 razy na milion szczepień.

Światowy Tydzień Alergii (13-19.06.) koncentrował się w tym roku właśnie na anafilaksji. Jaka jest w polskim społeczeństwie świadomość wstrząsu anafilaktycznego i postępowania w sytuacji zagrożenia życia?

Wbrew obiegowej opinii, ta świadomość rośnie. Dotyczy to także konieczności podania adrenaliny w przypadku wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego. Paradoksalnie, przyczyniły się do tego, poza kampaniami społecznymi, również nieprawdziwe doniesienia o negatywnym wpływie szczepień przeciwko COVID-19 na osoby z alergią. Ważne jest, aby pielęgnować w społeczeństwie potrzebę niesienia pomocy osobom z reakcją anafilaktyczną. Jako Polskie Towarzystwo Alergologiczne na swojej stronie internetowej mamy pewne wskazówki dla pacjentów. Zachęcam, aby się z nimi zapoznać. Warto, aby osoby zainteresowane sięgały do wiarygodnych źródeł zamiast szukać niesprawdzonych informacji w przypadkowych serwisach. Przed pandemią prowadziliśmy akcje informacyjne w szkołach dotyczące anafilaksji. Obecnie nagrywamy krótkie filmiki instruktażowe. Poza tym staramy się, aby w aptekach były dostępne plakaty opracowane przez PTA dotyczące postępowania w przypadku wystąpienia reakcji anafilaktycznej. Obecnie zostały on uaktualnione o informacje dotyczące COVID-19 i dostępne są w dwóch wersjach: dla medyków i nie-medyków. Warto z nich korzystać.

Partnerami tegorocznego Światowego Tygodnia Alergii są: Berlin-Chemie/Menarini, EMMA MDT, HVD Life Sciences, LEK-AM, Polpharma oraz Zentiva.