Pacjent ma prawo do odmowy zgody na świadczenia zdrowotne

W przepisach dotyczących świadczeń leczniczych ustawodawca daje prymat swobodzie woli pacjenta. Stąd też pacjent ma prawo do podjęcia samodzielnej decyzji o opuszczeniu szpitala czy innego podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą. Realizuje w ten sposób swoje podstawowe prawo do odmowy wyrażenia zgody na udzielanie świadczeń zdrowotnych. Jest to o tyle istotne, że art. 16 ustawy z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta stanowi, że: „Pacjent ma prawo do wyrażenia zgody na udzielenie określonych świadczeń zdrowotnych lub odmowy takiej zgody”.

Zgoda pacjenta jest zatem warunkiem koniecznym każdej interwencji medycznej, wyznacza jej zakres i warunki. Cienka granica między ochroną tych wartości znajduje odzwierciedlenie w procedurze wypisania się na własne żądanie, opisanej w art. 29 ustawy z 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej.

Lekarz musi poinformować pacjenta o konsekwencjach zaprzestania leczenia

Pacjent występujący z żądaniem wypisu powinien być w pierwszej kolejności poinformowany przez lekarza o możliwych następstwach zaprzestania dalszego udzielania świadczeń zdrowotnych. Lekarz nie ma możliwości zatrzymania pacjenta wbrew jego woli. Działania takie mają na celu uzyskanie świadomego wyrażenia woli opuszczenia szpitala przez pacjenta poprzez uświadomienie mu skutków, jakie mogą wiązać się z zaniechaniem dalszego leczenia.

Z punktu widzenia lekarza niepoinformowanie pacjenta stanowi nie tylko naruszenie norm prawnych, ale też moralnych i etycznych, mogących narazić go na odpowiedzialność zawodową przed okręgowym rzecznikiem odpowiedzialności zawodowej. Pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z 23 listopada 2007 r. (sygn. akt IV CSK 240/07) bardzo dobrze oddaje cel, jaki powinien przyświecać lekarzowi:

„Jeżeli istnieje konieczność hospitalizacji, a pacjent się temu sprzeciwił, obowiązkiem lekarza jest udzielenie pełnej informacji o powziętych podejrzeniach, konieczności poszerzenia diagnostycznego w warunkach szpitalnych oraz o ewentualnych konsekwencjach zdrowotnych, do jakich może doprowadzić odmowa lub spóźnione zastosowanie się do zaleceń”.

Cztery przesłanki pociągnięcia lekarza do odpowiedzialności za niepoinformowanie pacjenta o konsekwencjach zaprzestania dalszego leczenia

Odpowiedzialność lekarzy za szkody wynikające z niepoinformowania pacjenta o możliwych następstwach zaprzestania dalszego leczenia opiera się na regułach określonych w Kodeksie cywilnym. Aby zatem lekarz (a w ramach pracy w szpitalu — podmiot leczniczy prowadzący szpital) został pociągnięty do odpowiedzialności, muszą zaistnieć łącznie cztery przesłanki.

Po pierwsze: zaniechanie lekarza polegające na niepoinformowaniu pacjenta o następstwach zaprzestania udzielania świadczeń zdrowotnych. Po drugie: szkoda, czyli uszczerbek na zdrowiu pacjenta. Między zaniechaniem lekarza a szkodą musi wystąpić adekwatny związek przyczynowy, który obejmuje tylko normalne następstwa działania lekarza. W końcu konieczne jest również wykazanie winy lekarza.

W przypadku, gdy pacjent nie poniesie szkody związanej z pogorszeniem jego stanu zdrowia, możliwa jest odpowiedzialność za naruszenie prawa pacjenta do informacji. Pacjent ma możliwość żądania zadośćuczynienia w tym przedmiocie.

Procedura wypisu ze szpitala na żądanie - co powinno zawierać oświadczenie pacjenta

Jeżeli pomimo poinformowania o możliwych konsekwencjach przerwania leczenia pacjent wyraża świadomą wolę na wypisanie ze szpitala lub innej placówki leczniczej, to powinien złożyć pisemne oświadczenie zawierające to żądanie. W oświadczeniu należy wskazać, jakie leczenie, wobec postawionej diagnozy lub wstępnego rozpoznania, planuje się wobec pacjenta w szpitalu.

Ponadto należy zadbać o to, żeby w oświadczeniu było wyraźnie wskazane, że pacjent został poinformowany o możliwych następstwach braku hospitalizacji. Należy w sposób jak najbardziej szczegółowy wyspecyfikować konsekwencje. Niewystarczające jest, w mojej ocenie, wskazanie, że brak hospitalizacji może pogorszyć stan zdrowia pacjenta i w konsekwencji doprowadzić do śmierci. Należy wskazać ewentualne przyczyny, które mogą do takiego stanu doprowadzić.

Ponadto warto zadbać, żeby przy odbieraniu oświadczenia było obecnych i podpisało się dwóch członków personelu medycznego. W przypadku ewentualnego procesu sądowego, poszerzy to możliwość inicjatywy dowodowej w wykazaniu prawidłowości postępowania lekarzy. Przepis ustawy o działalności leczniczej przewiduje, że w przypadku braku pisemnego oświadczenia, lekarz sporządza stosowną adnotację w dokumentacji medycznej. Należy w tej adnotacji szczegółowo opisać, o czym pacjent został poinformowany i kto był świadkiem przekazania tej informacji.

Przedstawiciel ustawowy pacjenta też może wnioskować o wypisanie go ze szpitala

Na marginesie należy wspomnieć, że ustawodawca przewiduje również możliwość udzielenia zgody na wypisanie ze szpitala przez przedstawiciela ustawowego pacjenta (np. rodziców czy opiekuna). Dotyczy to sytuacji, gdy pacjent jest osobą małoletnią lub ubezwłasnowolnioną i nie może osobiście skutecznie domagać się wypisania. Rozwiązanie takie pokierowane jest względami bezpieczeństwa, zdrowia i życia pacjenta oraz istnieniem faktycznego domniemania, że osoba, która ze względu na wiek lub stan psychiki wymaga opieki prawnej, nie jest w stanie w sposób rozsądny podejmować decyzji kluczowych w zakresie dalszego leczenia.

W przypadku żądania przez przedstawiciela ustawowego wypisania pacjenta, lekarz może odmówić wypisania do czasu wydania w tej sprawie orzeczenia przez właściwy ze względu na miejsce udzielania świadczeń zdrowotnych sąd opiekuńczy. Wówczas wypisanie pacjenta nie następuje do czasu wydania przez sąd orzeczenia, a leczenie powinno być kontynuowane normalnym trybem.

Odmowa wypisu ze szpitala w przypadku ubezwłasnowolnienia pacjenta

Ustawa o działalności leczniczej nie przewiduje jednak możliwości odmowy wypisu w sytuacji, gdy żądanie jest formułowane przez pacjenta, co do którego istnieją ewidentne podstawy do ubezwłasnowolnienia, jednak w stosunku którego nie zostało wydane orzeczenie sądu o ubezwłasnowolnieniu. Problem właściwego postępowania w takich sytuacjach jest sporny.

O ile osoby posiadające pełną zdolność do czynności prawnych są całkowicie autonomiczne w podejmowaniu decyzji, to zgodnie z art. 82 kodeksu cywilnego: „nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli”. Niestety, nie można przyjąć jednego, uniwersalnego modelu zachowania i każdą sytuację należy oceniać indywidualnie.

Bardzo trudno przewidzieć, czy sąd uzna złożone oświadczenie za nieważne, dlatego proponuję oceniać wolę pacjenta nie tylko przez pryzmat jego świadomości, ale również przewidując ewentualne konsekwencje zdrowotne wywołane takim wypisaniem. Warto też skonsultować stan psychiczny pacjenta i zdolność do wyrażenia świadomej decyzji z lekarzem odpowiedniej specjalności.

Bez całościowej oceny danej sytuacji lekarz naraża się na zarzut naruszenia prawa do odmowy wyrażenia zgody na udzielanie świadczeń zdrowotnych, a w skrajnych sytuacjach lekarz może nawet narazić się na odpowiedzialność karną. Jednak jeżeli dopełni wskazanej staranności, znacznie zmniejsza ryzyko narażenia się na odpowiedzialność.

Trudno znaleźć złoty środek w balansie między własną wolą pacjenta a koniecznością ochrony jego życia i zdrowia. Podstawą w procedurze wypisu na żądanie jest wytłumaczenie pacjentowi w sposób przystępny i zrozumiały, jakie skutki wywoła przerwanie leczenia. Nie ulega wątpliwości, że pacjent, nie mając pełnej orientacji, może bagatelizować dolegliwości i zrezygnować z pobytu w szpitalu, na który byłby skłonny się zdecydować, gdyby miał pełny wgląd w konsekwencje.