Depresja u nastolatków może przybierać różne maski

Szacuje się, że objawy zaburzeń depresyjnych można stwierdzić nawet u co trzeciego nastolatka. Częściej występują one u dziewcząt. Problem w tym, że brak miarodajnych danych na ten temat, ponieważ objawy depresji bywają bowiem bardzo często niezauważone, zarówno przez rodziców, nauczycieli, jak i pediatrów. 

Rozwój depresji zależy od złożonego oddziaływania wielu czynników, m.in. genetycznych, środowiska rodzinnego, doświadczeń życiowych. Często objawy zaburzeń depresyjnych u młodzieży ujawniają się właśnie w wyniku działania czynnika środowiskowego, np. konfliktu w rodzinie czy niepowodzenia szkolnego.

Objawy somatyczne mogą utrudniać diagnozę depresji u nastolatków

Okres dojrzewania niesie wiele wyzwań dla młodego człowieka. Do przemian hormonalnych dochodzą tzw. zadania rozwojowe, kiedy określa się cele w życiu, system wartości i przekonań, seksualność itd. W tym wieku nieraz mogą pojawić się:

• obniżony lub zmienny nastrój,
• rozdrażnienie,
• lęk,
• niska samoocena,
• koncentracja na swoim wyglądzie,
• czasem trudne zachowania (łamanie norm społecznych, zachowania autoagresywne).

Z takich zachowań zazwyczaj się wyrasta. Podobne objawy mogą jednak świadczyć także o zaburzeniach depresyjnych.

Ze względu na trudności diagnostyczne przez wiele lat uważano, że poważne zaburzenia nastroju nie występują u dzieci i nastolatków ze względu na niedojrzałość ich procesów psychicznych. A jednak objawy depresji obserwowane u nastolatków przypominają te występujące u dorosłych, choć jest wiele cech charakterystycznych tylko dla młodych ludzi. U młodzieży depresja dość często przyjmuje atypowy obraz. Na pierwszy plan wysuwają się wtedy m.in. uporczywe dolegliwości somatyczne. Najczęściej są to:

• bóle brzucha,
• nudności,
• wymioty,
• biegunki,
• bóle głowy,
• kołatania serca,
• duszność,
• częste zasłabnięcia lub omdlenia,
• moczenie nocne.

Dolegliwości te najczęściej pojawiają się u młodszych pacjentów, którzy trafiają wówczas do pediatry lub lekarza rodzinnego i są poddawani licznym badaniom diagnostycznym. Jeśli nastolatek ma depresję, w wyniku tych badań nie udaje się znaleźć organicznych jej przyczyn.

U starszych nastolatków depresja często przybiera maskę buntu wobec rodziców, nauczycieli. Młody człowiek nie przestrzega zasad, przejawia zachowania agresywnie, a niekiedy autoagresywne (np. samookaleczenia). W takich przypadkach nastolatek zazwyczaj trafia do poradni pedagogiczno-psychologicznej. Specjalista (psycholog, pedagog) najczęściej odkrywa, czym tak naprawdę są przybierane maski zachowań. Zwykle pacjent kierowany jest wtedy do psychiatry.

Depresja u nastolatków - spektrum typowych i nietypowych objawów

Klasyczne manifestacje depresji to smutek, przygnębienie, płaczliwość. U młodzieży częściej niż u dorosłych pojawia się drażliwość, złość lub rozpacz, demonstrowanie wrogości wobec otoczenia — nastolatek zachowuje się w sposób odpychający, zniechęcający do nawiązania kontaktu. Może wycofywać się z życia towarzyskiego, ograniczać kontakt z rówieśnikami. Możliwa jest również reakcja zobojętnienia, apatii, zmniejszenia, a nawet utraty zdolności do przeżywania radości (anhedonia). Nastolatek przestaje cieszyć się z rzeczy lub wydarzeń, które wcześniej sprawiały mu radość.

Warto zwrócić uwagę na sytuację, gdy młody człowiek okazuje poczucie znudzenia, zniechęcenia. Niepokojące jest ograniczenie lub zaprzestanie aktywności, które wcześniej były dla nastolatka ważne lub przyjemne (np. sport, hobby, spotkania z rówieśnikami). Niechęć do podejmowania codziennych obowiązków lub zupełne ich zaniechanie może świadczyć nie o lenistwie — jak sądzi wielu rodziców — ale o rozwijającej się depresji. Nastolatek może np. odmówić porannego wstawania, chodzenia do szkoły, wychodzenia z domu, a w skrajnych przypadkach — ze swojego pokoju, zaniedbywać higienę osobistą, naukę.

Kolejne możliwe symptomy, trudne do zakwalifikowania przez rodziców jako przejaw depresji, to np. nadmierna reakcja dziecka, np. złością lub rozpaczą, na drobne nawet uwagi czy krytykę.

Wbrew powszechnym przekonaniom, depresyjne myślenie („wszystko jest bez sensu”, „i tak nic mi się nie uda”), niska samoocena („jestem beznadziejny/a, gorszy/a, nieatrakcyjny/a, głupi/a”) czy nieproporcjonalnie pesymistyczna ocena rzeczywistości, własnych możliwości, przyszłości nie są cechą charakterystyczną dla okresu dojrzewania. Mogą być także objawem choroby, tak samo jak poczucie bycia bezużytecznym, niepotrzebnym, nadmierne obwinianie się nawet za te wydarzenia i okoliczności, na które nie ma się wpływu (np. za konflikt między rodzicami).

Inne, niecharakterystyczne dla depresji objawy i problemy, które mogą w jej przebiegu występować u nastolatków, obejmują:

• zaburzenia koncentracji i trudności z zapamiętywaniem, co często skutkuje problemami z nauką i pogorszeniem wyników w szkole, wagarowaniem; obecnie wskazuje się, że zaburzenia funkcji poznawczych są jednym z niedocenianych, choć bardzo istotnych wymiarów depresji;
• pobudzenie psychoruchowe, bezwiedne i bezcelowe działania, np. skubanie ubrania, obgryzanie paznokci;
• podejmowanie niektórych aktywności w nadmiarze, np. wielogodzinna gra na komputerze, oglądanie TV wpatrując się w ekran bez angażowania uwagi i przyswajania informacji;
• zwiększenie lub zmniejszenie apetytu, a w efekcie zmiany masy ciała;
• problemy ze snem: trudności z zasypianiem, wybudzanie się w nocy, budzenie się wcześnie rano, a niekiedy nadmierna senność.

O depresji u nastolatków mogą świadczyć zachowania autodestrukcyjne

W ciężkich przypadkach depresji mogą u nastolatka wystąpić objawy psychotyczne: omamy, najczęściej słuchowe, rzadziej wzrokowe i węchowe i/lub urojenia. Omamy przyjmują postać np. głosu krytykującego postępowanie i poczynania nastolatka, przekonującego o jego winie, bezużyteczności lub nawet nakazującego okaleczenie się lub zabicie; rzadziej obejmują wizje zniszczenia, katastrofy lub zapach śmierci i rozkładu.

Zaburzeniom depresyjnym często towarzyszy lęk — niemal nieustający, o stałym nasileniu, nieokreślony („sam nie wiem, czego się boję”) oraz uczucie niepokoju, napięcia wewnętrznego.

O depresji u nastolatków może świadczyć podejmowanie impulsywnych, nieprzemyślanych działań („i tak na niczym mi nie zależy”), picie alkoholu, stosowanie innych środków psychoaktywnych (narkotyki, „dopalacze”). Często celem sięgania po nie jest chęć złagodzenia lęku, napięcia, smutku.

W wielu wypadkach nastolatki cierpiące na depresję podejmują działania autoagresywne, np. samookaleczenia (cięcie się ostrymi przedmiotami, przypalanie zapalniczką, papierosem, drapanie, gryzienie), rozmyślne zadawanie sobie bólu, zażywanie w nadmiarze leków w celu „zatrucia się” (ale nie odebrania sobie życia).

W rozmowach z nastolatkiem warto zwrócić uwagę, czy nie przejawiają się u niego myśli rezygnacyjne („życie jest bez sensu”, „po co ja żyję”), fantazje na temat śmierci („co by było, gdybym umarł?”, „innym byłoby lepiej, gdyby mnie nie było”). Bardzo niepokojące są rozmyślania czy fantazjowania na temat odebrania sobie życia (myśli samobójcze). U niektórych osób pojawiają się również tendencje samobójcze, czyli planowanie lub nawet podejmowanie przygotowań do popełnienia samobójstwa. W skrajnych przypadkach chorzy na depresję czynią próby samobójcze, czyli podejmowanie bezpośrednich działań mających na celu odebranie sobie życia.

Kiedy nastolatka z depresją skierować na konsultację psychiatryczną?

Depresji nie rozpoznaje się u nastolatka, który ma przez kilka dni gorszy nastrój, jest smutny czy zły, np. z powodu nieprzyjemności w szkole. Lęk, rozdrażnienie są naturalnymi emocjami, ale nastrój powinien wrócić do wyjściowego stanu, kiedy miną okoliczności, które je wywołały.

Jeśli jednak objawy depresyjne są tak nasilone, że utrudniają nastolatkowi codzienne funkcjonowanie w domu, w szkole i wśród rówieśników oraz gdy utrzymują się dłużej niż 2 tygodnie, młody człowiek powinien trafić do specjalisty. Najlepiej, jeśli będzie to lekarz wyspecjalizowany w psychiatrii dzieci i młodzieży. Pediatra, lekarz rodzinny czy psycholog, jeśli zaobserwują u nastolatka niepokojące, a nie zawsze typowe objawy, powinni skierować go na konsultację psychiatryczną.

Depresja często towarzyszy innym zaburzeniom psychicznym

Depresja należy do grupy zaburzeń afektywnych (nastroju). Charakteryzuje się długotrwałym obniżeniem nastroju, któremu towarzyszą inne objawy psychiczne i somatyczne. Jej przebieg może być przewlekły ze stałym nasileniem objawów lub przyjmować postać nawracających epizodów o łagodnym, umiarkowanym bądź ciężkim nasileniu, oddzielonych okresami dobrego samopoczucia.

Objawy depresyjne często towarzyszą innym zaburzeniom psychicznym, np. lękowym (rozpoznaje się wtedy zaburzenia depresyjno-lękowe). Mogą być również reakcją na przykre, traumatyczne wydarzenia (zaburzenia adaptacyjne o obrazie tzw. reakcji depresyjnej).

Na podstawie rozmowy przeprowadzonej z psychiatrą dr. n. med. Sławomirem Murawcem z NZOZ Centrum Terapii Dialog w Warszawie.